چهارشنبه سوری چیست؟ و چرا جشن می گیریم

هر سال، شور و شوق جشن چهارشنبه سوری و دیگر مناسبت‌های ملی مانند آداب و رسوم عید نوروز، در سراسر کشور موج می‌زند. ایران، سرزمین باستانی ما، گنجینه‌ای از آیین‌ها و سنت‌های دیرینه است که بسیاری از آن‌ها ریشه در تاریخ دارند و به‌همین دلیل تا به امروز پاس داشته شده‌اند.

چهارشنبه سوری نیز از این قاعده مستثنی نیست و تاریخچه و آداب و رسوم آن، داستانی شنیدنی و جذاب دارد. بنابراین در این مقاله با تاریخچه جشن چهارشنبه سوری و آداب و رسوم خاص آن در شهرهای مختلف بیشتر آشنا می‌شویم، همراهمان بمانید.

جشن چهارشنبه سوری

در آخرین غروب سه‌شنبه سال، شور و هیجان جشن باستانی چهارشنبه سوری در تمام نقاط شهرها دیده می‌شود. مردم در این شب، با روشن کردن آتش، حلقه‌ای از صمیمیت و شادمانی را پیرامون آن می‌سازند و با پریدن از روی تپه‌های آتش، به استقبال نوروز و تازگی می‌روند.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری، گنجینه‌ای از فرهنگ و سنت ایرانی است که در هر شهر و منطقه‌ای، رنگ و بوی خاص خود را دارد. از آتش‌افروزی و آتش‌بازی گرفته تا خوردن آجیل مشکل‌گشا، دورهمی‌های خانوادگی، قاشق‌زنی و…، هر یک نمادی از شادمانی، امید و آرزوی نیک برای سال نو است.

تاریخچه چهارشنبه سوری

در کتاب تاریخ بخارا، اثر «ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی» که در سال‌های ۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری به نگارش درآمده است، می‌توانید کهن‌ترین اشاره‌ها به چهارشنبه سوری را پیدا کنید. در تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه سوری، برپایی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» هنگام پریدن از روی آن، نقشی محوری داشته است.

این شعر، دعایی بود که ایرانیان از دیرباز برای آتش می‌خواندند. آن‌ها از آتش می‌خواستند تا بیماری‌ها و نگرانی‌های سال کهنه را از آن‌ها بزداید و سال جدید را با شادکامی و سرزندگی به ارمغان بیاورد. جشن چهارشنبه سوری، نغمه اولین پایکوبی برای استقبال از بهار طبیعت نیز است.

بررسی تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه سوری، ما را به دورانی پیش از اسلام در ایران می‌برد. در آن زمان، تقویم ایران باستان از ۱۲ ماه ۳۰ روزه تشکیل شده بود و هر روز نام خاص و مربوط به خودش را داشت. پس از ورود اسلام به ایران، تقسیمات هفته نیز به تقویم اضافه شد. در ایران باستان، در پایان هر ماه جشنی به نام سور برگزار می‌شد که با پایکوبی و شادمانی همراه بود.

چهارشنبه سوری از دو کلمه چهارشنبه و سوری که یکی به معنی یکی از روزهای هفته و دیگری به معنی سرخ یا سرخی است، تشکیل شده است. از جمله رسوم چهارشنبه سوری باید به موارد زیر اشاره کنیم.

• روشن کردن و پریدن از روی آتش
• آتش بازی و استفاده از ترقه و فشفشه
• بالن آرزوها
• کندر و خوشبو
• توپ مروارید
• آجیل مشکل گشا
• شاهنامه خوانی
• کوزه شکنی
• فال گوشی و گره گشایی
• قاشق زنی
• شال اندازی

آداب چهارشنبه سوری باستانی

جشن چهارشنبه سوری در کشورمان آداب مختلفی دارد که هر کدام از آن‌ها به دلایل گوناگون برگزار می‌شوند. مهم‌ترین این آداب را در زیر شرح می‌دهیم.

روشن کردن و پریدن از روی آتش

در میان آداب و رسوم کهن چهارشنبه سوری، هیچ چیز به زیبایی و قدمت آتش افروزی نمی‌رسد. این رسم دیرینه که پس از گذر سال‌ها، هنوز هم قلب این جشن باستانی را تشکیل می‌دهد، در شب چهارشنبه آخر سال شور و نشاطی وصف‌ناپذیر به کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌بخشد.

مردم در حیاط خانه‌ها، کوچه‌ها و یا هر فضای باز دیگری، آتش برپا می‌کنند و با شور و اشتیاق از روی آن می‌پرند. رسم بر این است که تعداد گرده‌های آتش سه عدد باشد و هنگام پریدن از روی آن‌ها، این عبارت زمزمه شود: سرخی تو از من، زردی من از تو. با عبور از آتش، گویی تمام رنج‌ها، بیماری‌ها و ناخوشی‌های سال کهنه را پشت سر می‌گذاریم و با آغوشی باز، پذیرای سلامتی، شادکامی و تندرستی می‌شویم.

آتش بازی و انداختن ترقه‌

دیگر آتش و پریدن از روی آن، تنها عنصر این جشن نیستند. بلکه جلوه‌های رنگارنگ و گاه پر سر و صدای آتش بازی و انداختن ترقه، چهره‌ای نو به کوچه‌ها و خیابان‌ها بخشیده است. این آتش بازی‌ها اگرچه زیبایی بصری دارند، اما در بعضی موارد آزار دهنده و خطرناک نیز هستند. چهارشنبه سوری در گذر زمان، تغییرات زیادی داشته و با نورافشانی‌ها، منورها، فشفشه‌ها، آبشارها و جلوه‌های بصری چشم نواز، شکلی بدیع و متفاوت به خود گرفته است.

کوزه شکنی

در گذر زمان بعضی از سنت‌های چهارشنبه سوری به دست فراموشی سپرده شده‌اند، از جمله کوزه شکنی. پس از برپایی آتش و پریدن از روی آن، اعضای خانواده کوزه سفالی را با نمادی از ناخوشی‌ها پر می‌کنند. مقداری نمک به نشانه شورچشمی، یک سکه به‌عنوان نماد تنگدستی و مقداری زغال به نشانه سیاه‌بختی در کوزه قرار می‌گیرد. سپس هر یک از اعضای خانواده کوزه را یک بار دور سر خود می‌چرخانند و نفر آخر آن را به بام خانه می‌برد و به کوچه می‌اندازد. در همین حال، این جمله زمزمه می‌شود: درد و بلای خانه را ریختم تو کوچه.

قاشق زنی

در آستانه چهارشنبه سوری، شور و شوقی وصف ناپذیر در دل دختران و پسرانی که حاجتی در دل دارند، موج می‌زند. آن‌ها با قاشق‌هایی در دست و کاسه‌ای فلزی در کنار، نغمه حاجت خود را بر در هفت خانه می‌نوازند. صاحبان خانه‌ها که از نیت خیرخواهانه این رهگذران آگاهند، با سخاوتمندی، آجیل، پول و سکه در کاسه‌شان می‌ریزند. بر اساس باور دیرینه، اگر حاجتمندان در این رسم نیکو، دست خالی از در خانه‌ای بازگردند، رسیدن به آرزویشان به تعویق می افتد یا حاجت‌ آن‌ها روا نمی‌شوند.

فال گوش

در میان آداب و رسوم کهن چهارشنبه سوری، باید به فالگوش هم اشاره کنیم. در این شب، حاجتمندان نیت می‌کنند و در چهارراهی یا گذرگاهی منتظر می‌مانند. با عبور اولین رهگذر، به سخنان او گوش می‌دهند و آن را به فال نیک یا بد می‌گیرند. اگر گفته عابر با آرزویشان همسو باشد، آن را نوید برآورده شدن حاجت خود می‌دانند. برخی این کار را پشت در اتاق انجام می‌دهند.

بخت گشایی

در دل شور و شادی چهارشنبه سوری، دختران دم بخت، آداب و رسوم خاص خود را داشتند. یکی از این رسم‌های دلنشین، گره گشایی از بخت با چرخ کوزه گری بود. دختران، نباتی شیرین و هفت گردو را از عطاری رو به قبله می‌خریدند و راهی دکان کوزه‌گر می‌شدند.

کوزه‌گر، آن‌ها را سوار چرخ سفالگری می‌کرد و چرخ، هفت بار به دور خود می‌چرخید. در هر دور چرخش، دختری با نیت باز شدن بخت، گردویی را می‌شکست. پس از تمام شدن دور هفتم، پول و نبات را به کوزه‌گر می‌دادند و به خانه برمی‌گشتند تا بخت شان باز شود.

کندر و خوشبو

در ایام قدیم، در آستانه جشن چهارشنبه سوری، زنان رسم جالبی داشتند. آن‌ها به عطاری که دکانش رو به قبله بود می‌رفتند و با زمزمه عبارت کندر و وشا، برای گشایش کار خود از او کندر طلب می‌کردند. سپس در یک چشم به‌هم زدن پیش از آنکه عطار برود و کندر بیاورد، با چالاکی فرار می‌کردند.

مقصد بعدی عطاری دیگر بود. این بار با گفتن کلمه خوشبو از عطار تقاضای اسفند می‌کردند و باز هم در فرصتی مناسب، دکان را به‌سرعت ترک می‌کردند. در نهایت، در سومین عطاری، با پرداخت پول، کندر و اسفند مورد نیاز خود را می‌خریدند و به محض ورود به خانه، برای دفع چشم زخم و حل مشکلاتشان، آن‌ها را دود می‌کردند.

شاهنامه و چهارشنبه سوری

در شاهنامه فردوسی، اشاره‌هایی به برپایی بزم و شادمانی در روز چهارشنبه‌ای نزدیک به نوروز دیده می‌شود که گواهی بر قدمت دیرینه این جشن باستانی است. برخی از شاهنامه‌پژوهان معتقدند که داستان گذر سیاوش از آتش، ریشه در جشن چهارشنبه سوری دارد. در این داستان، سیاوش برای اثبات پاکی خود و نداشتن رابطه با نامادری‌اش یعنی سودابه، از تونل آتش عبور می‌کند و سربلند بیرون می‌آید. ایرانیان پس از این اتفاق همواره سه‌شنبه شب آخر سال را به یاد سیاوش و پاکی او، با پریدن از روی شعله‌های آتش جشن می‌گیرند.

چهارشنبه سوری 1403

تاریخ دقیق چهارشنبه سوری طبق تقویم‌های مختلف مصادف است با:

• در تقویم شمسی، چهارشنبه سوری امسال برابر با روز سه‌شنبه، ۲۲ اسفند ۱۴۰۳ است.
• در تقویم میلادی، چهارشنبه سوری امسال مصادف با روز سه‌شنبه، ۱۲ مارس ۲۰۲۴ است.
• در تقویم قمری، چهارشنبه سوری امسال مطابق با روز سه‌شنبه، ۱ رمضان۱۴۴۴ است.

جشن چهارشنبه سوری در استان های ایران

جشن چهارشنبه سوری در مناطق مختلف کشورمان به‌شکل‌های گوناگون برگزار می‌شود که در ادامه توضیح می‌دهیم.

در شیراز

در شهر شیراز، با غروب آفتاب، رسم بر این است که هفت یا سه کپه خار را به آتش می‌کشند، با شادی و هیجان از روی آن‌ها می‌پرند و در کنار آن یک کوزه سفالی می‌شکنند. در این هنگام، زمزمه جمله معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» در فضا طنین‌انداز می‌شود.

در کنار این رسم دیرینه، شیرازیان که به حافظ عشق می‌ورزند، در این شب گرد هم می‌آیند و با فال گرفتن از دیوان او، راز دل خود را از لسان شاعر شیرین سخن می‌پرسند. این رسم که به فال دوره معروف شده، بهانه‌ای برای صمیمیت و همدلی بیشتر در میان مردم است.

در رشت

رشت، فقط به شهر باران و جاذبه‌های تاریخی معروف نیست، بلکه دیار فرهنگ‌ها و آداب و رسوم منحصربه‌فرد نیز محسوب می‌شود. در شب چهارشنبه سوری، رشت شور و حال وصف‌ناپذیری به خود می‌گیرد و مردمش، علاوه‌بر آداب و رسوم مشترک با سایر نقاط ایران، سنت‌های خاص خود را نیز به‌جا می‌آورند.

رشتی‌ها در این شب باید حتما شمع، گلاب، کندر و اسفند در خانه داشته باشند تا اسفند را به‌همراه کندر دود و شمع را به نیت روشنایی روشن کنند و گلاب را به صورت خود بپاشند. صبح چهارشنبه نیز، مردم خاکسترهای آتش شب قبل را پای درختان می‌ریزند و بر این باورند که این خاکستر، برکت و باروری را به‌همراه دارد. همچنین در غروب چهارشنبه سوری دختران دم‌بخت را با جارو از خانه بیرون می‌کنند تا با این عمل، بخت و اقبالشان برای ازدواج در سال جدید باز شود.

در مشهد

یکی از رسوم دیرینه مردم مشهد در شب چهارشنبه سوری، جمع‌آوری هیزم برای برپایی آتش است. با نزدیک شدن غروب آفتاب، خانواده‌ها در حیاط خانه یا کوچه، هفت بوته آتش برپا می‌کنند و پیر و جوان با شور و اشتیاق از روی آن می‌پرند. پس از آن، آتش تا صبح روز بعد به حال خود رها می‌شود تا به‌طور کامل بسوزد و خاکستر شود. در نهایت، اعضای خانواده خاکستر آتش را در چهارراه‌ها می‌ریزند تا باد آن را ببرد.

در سنندج

در سنندج پس از روشن کردن آتش، رسم بر این است که جارویی را در داخل کوزه سفالی قرار می‌دهند و آن را نیز به آتش می‌کشند. سپس، مقداری اسپند در کوزه می‌ریزند و آن را به همراه جارو از خانه بیرون می‌گذارند. مردم سنندج معتقدند که فردی که این کار را انجام می‌دهد، نباید به پشت سر خود نگاه کند. همچنین برخی از مردم آن‌جا جرقه‌های کوچکی از آتش را داخل خانه می‌اندازند و بر این باورند که این کار استحکام و پایداری خانواده را بیشتر می‌کند.

یکی دیگر از آداب و رسوم جذاب چهارشنبه سوری در این شهر، شال‌اندازی نام دارد. در این رسم، یکی از اعضای خانواده شالی بلند را از بالای پشت‌بام داخل خانه آویزان می‌کند و دیگر اعضای خانواده هدایای خود را به آن می‌بندند یا شال را پر از آجیل و میوه‌ می‌کنند. سپس آن را از پشت بام بالا می‌کشند.

در روستاهای سنندج، اگر شرایط آب و هوایی مناسب باشد، مردم به‌صورت دسته جمعی به دشت و صحرا می‌روند و به اجرای رقص محلی کردستان به اسم «هه لپه رکی» می‌پردازند. زنان نیز در این مراسم، با خود قیچی می‌برند و چند تار مو از سر فرزندانشان را کوتاه می‌کنند. این رسم ریشه در باورهای کهن دارد و زنان معتقدند که با این کار، درد و ناراحتی‌های سال کهنه از بین می‌رود و به سال جدید منتقل نمی‌شود.

در تبریز

در تبریز، شور و هیجان چهارشنبه سوری از صبح زود آغاز می‌شد. جوانان پیش از طلوع خورشید، به کوچه‌ها می‌رفتند و هفت بار از روی جوی آب می‌پریدند و در همین حال، ترانه‌ای به نام «آتیل ماتیل چرشنبه، آینا تکین بختیم آچیل چرشنبه» می‌خواندند. مردم تبریز در این روز، با پاشیدن آب یا گلاب روی هم، شادمانی خود را ابراز می‌کردند. حتی از پشت‌بام خانه‌ها نیز بر سر رهگذران آب می‌ریختند و این کار را مایه سعادت و خوشبختی می‌دانستند.

در این شهر از دیرباز رسم بر این بوده است که عصر روز سه‌شنبه، اعضای خانواده برای خرید به چهارشنبه بازاری می‌رفتند. آن‌ها با اشتیاق، شیرینی، میوه خشک و آجیل می‌خریدند. این آجیل که به چهارشنبه یمیشی شهرت دارد ترکیبی از مغز گردو، بادام، فندق، کشمش و نخود بود و نمادی از برکت و فراوانی در سال نو به‌حساب می‌آمد.

علاوه‌بر این، در تبریز رسم دیگری نیز وجود داشت که در آن پدر و مادر تازه عروس‌ها، هدیه‌ای به اسم چهارشنبه لیق را برای عروس خود می‌فرستادند. چهارشنبه لیق شامل پارچه، پیراهن برای داماد و آجیل چهارشنبه سوری بود و هدیه‌ای از سر محبت و شادباش برای آغاز زندگی مشترک محسوب می‌شد.

در ماسال

در ماسال، رسم بر این است که خانم خانه در شب چهارشنبه سوری، از تمام غذاهای پخته شده برای این جشن، بشقابی را در ایوان خانه و در جای بلندی به نام تجر می‌گذارد. مردم ماسال بر این باورند که بانویی به نام «چهارشنبه خاتون» در سه شنبه آخر هر سال به روستا سر می‌زند. او پس از دیدن خانه‌های تمیز و پاکیزه، از غذای گذاشته‌شده در ایوان می‌چشد و برای اهالی خانه دعای خیر می‌کند تا برکت و رزق و روزی به زندگی آن‌ها سرازیر شود.

در مناطق کردنشین

تخم مرغ شکنی از بازی‌های محبوب و هیجان‌انگیز شب چهارشنبه سوری در مناطق کردنشین است. در این بازی، تخم مرغی رنگی را در مشت یک نفر قرار می‌دهند، به‌طوری که سر آن بیرون باشد. سپس، شخص دیگری با تخم مرغ خود به آن ضربه می‌زند. در این رقابت هر کس که تخم مرغش سالم بماند، برنده می‌شود و باید از شخص بازنده یک تخم مرغ بگیرد.

سوالات متداول

چهارشنبه سوری چه زمانی برگزار می‌شود؟

جشن چهارشنبه سوری هر سال در غروب آخرین سه شنبه اسفند برگزار می شود.

آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری چیست؟

جشن چهارشنبه سوری، گرچه در هر شهر ایران با آداب و رسوم خاص آن منطقه برگزار می‌شود، اما بعضی رسوم مشترک، در همه جای ایران به چشم می‌آید. روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، خرید آجیل مخصوص چهارشنبه سوری، قاشق زنی و فال گرفتن، از جمله این رسوم مشترک هستند.

چهارشنبه سوری 1403 چه زمان است؟

طبق تقویم شمسی، چهارشنبه سوری امسال روز سه‌شنبه، ۲۲ اسفند ۱۴۰۳ برگزار می‌شود.

سخن نهایی

چهارشنبه سوری، جشنی باستانی و کهن است که در آخرین سه‌شنبه سال ایرانیان برگزار می‌شود. این جشن به‌عنوان پیش‌درآمدی برای نوروز و نمادی از پاکی و تندرستی است. مردم با برگزاری این جشن، به استقبال بهار و تازگی می‌روند، بیماری‌ها و ناخوشی‌ها را از خود دور کرده، نحسی را دفع می‌کنند و برای خود و خانواده‌شان آرزوی سلامتی و شادکامی می‌کنند.

در جشن چهارشنبه سوری باید نکاتی را رعایت کرد تا این مراسم به بهترین شکل برگزار شود. حفظ سلامتی خود و دیگران، استفاده نکردن از ترقه‌های خطرناک، روشن کردن آتش در مکان‌های امن، مراقبت از کودکان و احترام به آداب و رسوم و فرهنگ دیگران از جمله این نکات هستند. توصیه می‌کنیم با گرامی ‌داشتن این جشن باستانی، آیین‌های کهن ایران زمین را زنده نگه دارید تا به نسل‌های آینده هدیه‌ای ارزشمند از فرهنگ و تاریخ پربارمان انتقال دهید.